Komunikacja to jeden z trzech obszarów, które należy uwzględnić podczas diagnozy autyzmu. Prawie połowa dzieci zmagających się z tym schorzeniem nie mówi, u pozostałych stwierdza się często zaburzenia mowy w sferze prozodii, dialogowej i semantycznej. Ponieważ tego typu nieprawidłowości w rozwoju mowy i języka mogą zapowiadać zaburzenia innych sfer w rozwoju, niezwykle istotna jest odpowiednia diagnostyka. Najskuteczniejsza odbywa się przy pomocy zespołu wielospecjalistycznego.
a
Rozwój dzieci autystycznych
Obraz nieprawidłowości rozwoju mowy i języka u dzieci autystycznych jest bardzo różnorodny. Badamy zarówno dzieci mówiące, o wysokim poziomie funkcjonowania językowego, jak i dzieci posługujące się językiem w stopniu ograniczonym czy dzieci niemówiące wcale. Zdarza się, że maluchy mówią, po czym następuje u nich regres. Znamienne, że zdarza się to zwykle w chwili, gdy pojawia się aktywność motoryczna, czyli ruch. Dziecko gaworzy, a w momencie, gdy zaczyna chodzić, przestaje mówić.
Maluchy, u których obserwuje się podobne objawy, zalicza się do grupy podwyższonego ryzyka wystąpienia klasycznej odmiany autyzmu. Takie dzieci należy diagnozować szczególnie dokładnie, aby wykluczyć zespoły neurologiczne, przebiegające z regresem mowy. Zdarzają się też przypadki, kiedy regres następuje późno, po czwartym roku życia. W takich przypadkach objawy autystyczne występują niekiedy w przebiegu innych chorób, np. padaczki czy rzadkich zespołów metabolicznych. Warto zwrócić uwagę na to, że w grupie dzieci z regresem trudno jest jednoznacznie stwierdzić, czy faktycznie nastąpił regres, czy może mowa od samego początku rozwijała się nieprawidłowo. Źródłem informacji o wcześniejszych postępach językowych dzieci są bowiem rodzice, a ich obserwacje najczęściej nie są wystarczająco szczegółowe i w pełni obiektywne.
a
Różnice w mowie
Często zdarza się, że u dzieci autystycznych, które w większym lub mniejszym stopniu posługują się językiem, obserwuje się specyficzny sposób wyrażania. Nie używają one zaimka „ja”, mówią o sobie w drugiej albo trzeciej osobie liczby pojedynczej lub w bezokoliczniku, formułują niepoprawne gramatycznie zdania. W rozmowie z drugą osobą nie zwracają się do niej po imieniu lub też niepoprawnie kształtują wypowiedź.
Bardzo często w mowie dzieci autystycznych spotykane są echolalie (powtórzenia tego co ktoś powiedział, najczęściej bez zrozumienia treści wypowiedzi). Powtórzenia te mogą dotyczyć jednego słowa, ale też całego zdania, fragmentu piosenki lub dźwięków z otoczenia. I tak na przykład podczas próby rozmowy z dzieckiem na nasze pytanie „Mateusz, jak się dzisiaj czujesz?” dziecko odpowiada – np. „dzisiaj czujesz”.
Echolalie mogą mogą mieć charakter bezpośredni (czyli występują od razu po usłyszanym przez dziecko zdaniu) lub też mogą być odroczone – wtedy najczęściej pełnią funkcję komunikatu. I tak na przykład, kiedy bawimy się z dzieckiem w układanie wieży, dziecko nieoczekiwanie zaczyna powtarzać „pies, pies…”, mimo że w pobliżu nie ma żadnego psa (zabawki czy obrazka przedstawiającego to zwierzę). Maluch powtarza słowo „pies”, bo dwa dni temu na zajęciach była mowa o psie w chwili, gdy dziecko kończyło zabawę. Tym słowem dziecko może więc chcieć zakomunikować, że chce np. skończyć układanie wieży.
Jaka jest mowa dzieci autystycznych ?
W grupie dzieci autystycznych często mowa nie jest spontaniczna, a „wyuczona”, o monotonnej melodii. Upośledzone jest zresztą całe spektrum komunikacji. Dziecko nie jest zainteresowane obcowaniem z drugą osobą – nie nawiązuje kontaktu wzrokowego (albo jest on bardzo ograniczony), nie jest zainteresowane proponowanymi mu zabawami, nie reaguje (lub reaguje sporadycznie) na swoje imię, polecenia, komunikaty niewerbalne – mimikę, gesty. Jego komunikaty ograniczają się do poziomu krzyku albo płaczu.
W przypadku niektórych dzieci dodatkowym problemem są centralne zaburzenia słuchu i zaburzenia integracji sensorycznej. Specyficzną grupę stanowią dzieci z zespołem Aspergera. Niektóre z nich doskonale opanowały sztukę wysławiania się. Nawet jednak w ich przypadku rozwój mowy nie jest w pełni prawidłowy. Zarówno prozodia mowy, czyli jej melodyka, jak i semantyka, czyli szyk wyrazów w zdaniach, a także sposób komponowania zdań są zaburzone.
Nieprawidłowości obserwujemy jednak zwłaszcza w pragmatyce mowy (po co mówimy). Tak więc dziecko z zespołem Aspergera może wypowiadać się płynnie, budując zdania wielokrotnie złożone, ale tylko na ważne dla niego tematy. To, czy rozmówca słucha jego wypowiedzi i czy jest zainteresowany ich treścią, nie jest dla niego istotne. Kontynuuje temat dotąd, aż samo uzna, że został on wyczerpany.
a
Specyfika poszczególnych zaburzeń
Warto podkreślić, że do 3 roku życia większość zaburzeń mowy ma dość podobny przebieg i objawy. Sami logopedzi nie są często w stanie określić, które z zaburzeń występuje u konkretnego dziecka – zaburzenia mowy związane z autyzmem bywają często mylone z innymi zaburzeniami językowymi, takimi jak specyficzne zaburzenia rozwoju mowy i języka czy też prosty opóźniony rozwój mowy. Dlatego przy stawianiu diagnozy ważna jest współpraca wielu specjalistów.
Niestety, rokowanie dotyczące zaburzeń mowy u dzieci autystycznych nisko i średnio funkcjonujących nie są najlepsze. Pomimo intensywnej rehabilitacji wielospecjalistycznej nie osiągają one często prawidłowego poziomu językowego. Nie potrafią mówić spontanicznie, nie rozumieją przenośni, porównań, wieloznaczności słów czy sensu dowcipów. Nie sposób jednak nie doceniać terapii. W wielu przypadkach jest ona sposobem, dzięki któremu z wycofanym, zamkniętym w sobie dzieckiem można nawiązać nić porozumienia.
Zobacz też:
autyzm u dzieci, dziecko z autyzmem w przedszkolu
